Skip naar content

Dossier Mecenas en mecenaat

Hoe denkt een mecenas of filantroop? Waarom geeft zo’n vermogend persoon geld aan een kunstenaar? En, hoe vind je als maker een gulle gever? Mecenaat heeft in elk geval in eerste instantie weinig met geld te maken, maar alles met het opbouwen van een netwerk en aangaan van relaties. Voor de meeste kunstenaars, creatieve makers en culturele organisaties liggen hier nog mooie kansen. Het vraagt echter wel om veel inspanning en geduld. En, last but not least, weten welke waarde jij biedt.

Wat is een mecenas en het mecenaat?

Een mecenas draagt belangeloos bij aan het algemeen nut. Dit doet hij of zij vanuit ideële motieven. De functie van een mecenas heet mecenaat. Een mecenas kan een particulier, ondernemer of zelfs bedrijf (corporate giving) zijn.

Giften zijn voor veel culturele organisaties, individuele kunstenaars en creatieve makers een belangrijke inkomstenbron. In tegenstelling tot de werving van kleine giften richt de grote giftenwerving zich op een klein aantal particuliere schenkers, mecenassen of, zoals de Amerikanen het noemen ‘major donors’.

In de basis is het mecenaat belangeloos en verschilt op dit vlak met fondsenwerving waarbij uitgesproken doelstellingen zijn, en sponsoring wat een zakelijke uitruil is. In de praktijk zijn er natuurlijk altijd wel belangen, zoals persoonlijke eer, aanzien of een ander motief. Waar vroeger de mecenas meer als beschermheer of -vrouwe de kunstenaars steunde met financiële middelen, heeft het concept tegenwoordig een bredere invulling gekregen.

Infographic concept mecenas vroeger, toen en nu

Wat voor type mecenassen zijn er?

Wanneer je op zoek bent naar financiering moet je altijd rekening houden met wat ‘de andere kant’ belangrijk vindt en verwacht van jou. Het is daarom belangrijk om de verschillen en de verschillende waardeoriëntaties te kennen.

Sjarel Ex, directeur van Museum Boijmans van Beuningen, heeft het over maar liefst vijf verschillende type mecenassen:

  • De anonieme verzamelaar doet, vaak in stilte, schenkingen met ofwel de ‘koude hand’, na zijn of haar dood, ofwel met de ‘warme hand’, dat wil zeggen, tijdens het leven.
  • De connaisseur heeft bepaalde kunsthistorische expertise en beseft dat de kunst van eeuwige waarde is en daarom steun behoeft.
  • De belegger is naast verzamelaar ook een handelaar. Deze persoon let ook op marktwaarde en wil, in meer of mindere mate, winst behalen.
  • De idealist is iemand die verbanden ziet en maakt tussen kunst en andere disciplines zoals geschiedenis en literatuur.
  • De weldoener is enthousiast en daadkrachtig maar heeft soms moeite met structuur en begeleiding.

Bron: BA scriptie Universiteit Utrecht van S.E. Langejan: 'De Moderne Mecenas: Over (on)voorwaardelijke liefde voor de kunst', 2014.

Het bedrijfsmecenaat kan zitten op de grens van sponsoring en puur mecenaat. Bij sponsoring wordt een directe tegenprestatie verwacht, en hoewel dat bij het bedrijfsmecenaat in principe niet het geval is, verwacht men vaak toch iets. Denk bijvoorbeeld aan imagoverbetering of naamsbekendheid. Lees ook eens ons dossier Sponsoring.

Geefmotieven

Een aantal geefmotieven in het mecenaat, en specifiek in de kunst- en cultuursector, is vrij algemeen en goed om in gedachten te houden als je contact zoekt met een potentiële gever:

  • Mensen geven vaak pas nadat ze worden gevraagd. De bal ligt dus in de eerste plaats bij jou. Zorg ervoor dat er een vertrouwensrelatie is opgebouwd voordat je een concrete geefvraag voorlegt. En dat je goed kan verwoorden waarom je het vraagt.
  • Er wordt meer gegeven naarmate het gevoel van urgentie groter is. Leg dus altijd de relatie tussen degene aan wie je de vraag voorlegt en het belang van het doel.
  • De gever wil het gevoel hebben dat zijn of haar bijdrage het verschil maakt. Speel daarop in.
  • Donateurs en vooral ‘grote gevers’ voelen doorgaans een grote affiniteit met het doel waaraan gegeven wordt. Die inhoudelijke betrokkenheid is een belangrijk geefmotief.
  • Je voelt je goed als je geeft. Deze psychologische beloning is prettig.

Bron: ‘De zeven regels van succesvolle private fondsenwerving’.

Portret van twee mecenassen

Mecenas-echtpaar Theo en Lida Scholten

Het echtpaar Scholten begon met het verzamelen van beelden in het midden van de jaren zestig. In hun verzameling kreeg het mensfiguur snel een centrale rol. Hun wens was om de verzameling aan zoveel mogelijk mensen te laten zien. Vandaar dat zij besloten een eigen museum op te zetten. Aanvankelijk was het plan dit te realiseren in hun eigen woonplaats, Bilthoven, maar na een lang juridisch getouwtrek werd Scheveningen als bestemming gekozen: Beelden aan Zee was een feit. Hier kunnen bezoekers genieten van een vaste collectie en van wisselende tentoonstellingen. Voor hun inzet kregen Theo en Lida Scholten de Museummedaille uitgereikt en werden ze Ereburger van Den Haag.

Je zou het echtpaar Scholten kunnen typeren als echte connaisseurs. Door hun lange periode van verzamelen hebben zij specifieke kennis opgedaan in de beeldhouwkunst. Ook hebben zij met hun museum de natuur (de duinen en de zee) verbonden met architectuur (het museum is ontworpen door Wim Quist, en is gebouwd als een schelp die zich pas van binnenuit openbaart) en kunst. Weldoeners en idealisten zijn het dus absoluut ook. Ook na het overlijden van Theo Scholten in 2005 gaan de activiteiten van Beelden aan Zee volop door.

Kijktip: interview met Jan Teeuwisse over de strategie van museum Beelden aan Zee

Mecenas Han Nefkens

Han Nefkens, schrijver, mecenas en kunstverzamelaar kan in alle opzichten worden omschreven als een echte idealistische mecenas. Hij combineert zijn schrijfwerk met een verzameling hedendaagse kunst, de H+F Collection, vanuit verschillende disciplines: foto’s, videokunst, installaties en schilderkunst. Hij begon in 2006 ook de stichting ArtAids, die kunst inzet om het bewustzijn rondom HIV en AIDS te vergroten.

Zo verbindt Han Nefkens onder meer literatuur, kunst en gezondheid aan elkaar. Voor zijn mecenaat ontving Nefkens in 2011 de prestigieuze Zilveren Anjer.

De film 'De Moderne Mecenas' schetst een beeld van een groep schenkers, die zich belangeloos inzet voor cultuur in Nederland. Wat drijft hen om dit te doen? En wat brengen ze allemaal voor moois teweeg met hun betrokkenheid?

Welke vormen van mecenaat zijn er?

Het mecenaat kunnen we grofweg in vijf categorieën indelen:

1. Donateurs, vrienden en particuliere schenkers

Een donateur is iemand die een donatie heeft gegeven aan een goed doel. Dit kan eenmalig zijn of periodiek. Een kleine donateur kan uitgroeien tot een grote gever.

Geef vaste bezoekers de mogelijkheid een kleine donatie te maken op het moment dat ze een kaartje kopen. Bij het Van Gogh Museum kan je als je een online kaartje koopt, meteen een paar euro extra doneren. De Rotterdamse Pleinbioscoop doet dit ook. Het geeft je bezoekers een goed gevoel om iets extra’s te kunnen geven en wie weet verleid je ze zo om in de toekomst daadwerkelijk vriend van je organisatie te worden. Bron: de Cultureel Avonturiers

Donateurs werven als kunstenaar of creatieve ondernemer

Ook als kunstenaar of creatieve ondernemer kun je donateurs werven! Donateurs werven is niet alleen voorbehouden aan culturele organisaties. Bouw je netwerk zorgvuldig op, informeer iedereen goed en wees transparant hoe je de verkregen financiële middelen besteedt. Dat schept vertrouwen.

Er zijn ook platforms, zoals Patreon, waar fans van creatieven een maandelijkse bijdrage betalen in ruil voor af en toe een werk van je of een kijkje achter de schermen. Of bekijk eens het voorbeeld van jeugdtheatercollectie Meneer Monster dat via crowdfunding meer dan 200 donateurs heeft geworven.

2. Vriendenkringen

Vriendenkringen en andere donateursgroepen worden door culturele organisatie op zeer veel verschillende manieren ingevuld. De groep kan worden beheerd door de organisatie zelf, maar het kan ook een eigen stichting zijn (zie ook het dossier: Rechtsvormen). Of: onder de vleugels van de organisatie wordt de vriendenkring geheel of gedeeltelijk geleid door actieve leden van de kring. Elke vorm heeft voor- en nadelen.

Exclusieve vriendenkring

Naast een vriendenkring zijn er ook culturele organisaties die hogere instappen hebben: een groep donateurs die grotere giften geven. Zo heeft Het Concertgebouw Fonds diverse kringen met elk zijn eigen instap.

Steeds vaker richten kringen van schenkers een fonds op naam op. Er zijn dus verschillende manieren om een platform te creëren waar bezoekers terecht kunnen als zij een culturele organisaties financieel willen steunen.

Lees meer over het opzetten van een vriendenkring: Onderzoeksrapport Ondernemende Musea, vanaf pagina 102. Voor een stappenplan bekijk pagina 29-30 van het bij deze publicatie behorende supplement. Het rapport en de handvatten zijn generiek toepasbaar.

De casus van het John Adams Institute

Het moest én is een klapper geworden: de lancering van de ‘John Adams Family’. Twee jaar lang werkte het instituut aan een exclusieve kring voor mensen die zich laten inspireren door het gedachtegoed van hedendaagse, toonaangevende Amerikaanse denkers en schrijvers. De ‘Family Members’ maken het met hun bijdrage van €2.500 per jaar mogelijk dat een aantal prominente Amerikaanse sprekers naar Nederland komen en een podium krijgen tijdens de evenementen van het John Adams Institute. Tegelijk profiteren de leden van een aantal exclusieve voordelen.

3. Mecenaatkringen

Onderstaande mecenaatkringen zijn voorbeelden van kringen die niet verbonden zijn aan een culturele organisatie. Zij hebben een breder cultureel doel om te geven.

Mokums Mecenaat
Kunst- en cultuurliefhebbers wonend in de Amsterdamse binnenstad hebben zich verenigd in een geefkring bij het Prins Bernhard Cultuurfonds: Mokums Mecenaat. Doel is om samen kunst en cultuur in de Amsterdamse binnenstad te ondersteunen. Zowel ondernemers als particulieren kunnen zich aansluiten bij deze Amsterdamse geefkring.

Jong Mecenaat
Een nieuwe generatie mecenas. Iedereen van 18 tot en met 45 jaar kan meedoen met Jong Mecenaat, een fonds van mecenassen. Meedoen betekent niet alleen geven maar ook aansluiting bij het Jong Mecenaat-netwerk van het Prins Bernhard Cultuurfonds. Minimaal drie keer per jaar komt het netwerk tijdens een evenement waarbij actuele projecten door de makers worden toegelicht.

Outset
Het fonds Outset Nederland is in 2012 opgericht. Nederland is een van de negen landen die samen het Outset Contemporary Art Fund vormen. Elk land werkt onafhankelijk en af en toe samen om grotere projecten te financieren en om virtuele sessies en internationale onderzoeksreizen te organiseren. De bedoeling van Outset is om projecten in een vroege, kritische fase van hun ontwikkeling te ondersteunen.

4. Grote gevers, ofwel major donors

Iedere (kleine) donateur kan uitgroeien tot een grote gever. Vaker zijn ‘major donors’ welgestelde schenkers die bereid zijn grotere bedragen (€10.000 en meer) te geven.

Waarom geeft iemand uit zijn of haar privévermogen een groot bedrag aan een kunstenaar of culturele organisatie? Niet omdat hij veel geld heeft en toch iets met zijn geld moet doen, of zomaar, in een impuls. Iemand die het vermogen heeft, ‘investeert’ meestal een groot bedrag omdat hij of zij waarde hecht aan jouw idee of werk, er een bepaald gevoel bij heeft of het belangrijk vindt dat iets bijvoorbeeld wordt gemaakt of blijft bestaan. Een andere reden kan ook zijn dat hij of zij het je persoonlijk gunt.

Er zijn tientallen andere motieven waarom mensen grote bedragen schenken. Het is het samenspel van emoties, ratio en omgevingsfactoren waardoor de grote gever schenkt, en die bij elke gift aan een goed doel anders is. Probeer vooraf zoveel mogelijk te achterhalen over wat de beoogde ‘major donor’ beweegt. Zelfs dan vraagt het nog steeds om veel inspanning en geduld van jouw kant. Het gaat echt om het aangaan van een relatie.

In deze video vertelt kunstverzamelaar en mecenas Elise Wessel wat haar beweegt. En in deze video doet mecenas Maya Meijer-Bergmans dit.

Lees het boek ‘Grote giftenwerving in 60 minuten’ van Hans van der Westen & Nienke Teunissen (Walburg Pers, 2009; ISBN 90-5730-638-7). Een informatieve en motiverende spoedcursus die je in 60 minuten leert hoe je stap voor stap bouwt aan een structurele (geef)relatie met vermogende partijen. Wanneer je weinig of niet direct kansrijke contacten hebt, lees dan in het bijzonder het hoofdstuk ‘Grote giften werven zonder netwerken’ en bekijk de methodiek De Geefcarrousel.

5. Nalatenschappen

Iemand kan ook besluiten zijn schenking pas na zijn overlijden te doen. Dit regel je door middel van een legaat. Dit is een bepaling in een testament waarbij een bepaald goed, een vastgestelde som geld of een percentage van de nalatenschap aan een organisatie of een persoon wordt nagelaten. Je kunt vrienden of grote gevers voorstellen om een dergelijk legaat op te nemen in hun testament.

Ook kun je als ‘goed doel’ tot mede-erfgenaam of erfgenaam worden benoemd, naast bijvoorbeeld kinderen, familieleden, vrienden en andere goede doelen.

De culturele sector heeft veel mogelijkheden om het aantal nalatenschappen aan de sector te laten groeien. Het heeft een zeer betrokken, vaak hoger opgeleid en relatief vermogend publiek en ook bijzondere mogelijkheden om contact te leggen.

Het doel van Nalaten aan Cultuur is bewustwording van de mogelijkheid om na te laten aan een culturele organisatie. Bovendien bieden zij culturele organisaties de mogelijkheid zich bij het platform aan te sluiten.

Het Initiatief Nalaten & Cultuur wil een bijdrage leveren aan het vergroten van het aantal nalatenschappen aan kunst en cultuur. Dat wordt gedaan via het delen van kennis en ervaring in trainingen, trajecten op maat en onderzoek. Het Initiatief Nalaten & Cultuur is opgezet door Arjen van Ketel, legacy fundraising en Leenaers Verloop Van der Westen, specialisten in fondsenwerving en mecenaat.

Wie past het beste bij wie?

Het zal je niet verbazen, maar als kunstenaar, creatieve maker of culturele organisatie heb je de mecenassen niet voor het uitkiezen. Meer dan 7 op de 10 potentiële ‘major donors’ zal niet ingaan op het verzoek tot het doen van een grote gift. Laat je dus vooral niet uit het veld slaan als de eerste mensen ‘nee’ zeggen.

Voor de mecenas is niet elk kunstproject of culturele organisatie even ideaal. De manier waarop geld, of iets anders, wordt gegeven kan verschillende impact hebben op zijn of haar missie of portemonnee. Deze kennis is niet alleen belangrijk voor de gevers, maar ook voor de ontvangers. Dit helpt bij het zoeken en selecteren van een mecenas die bij jóu past.

Leve het Geven onderzoekt hoe creatieve professionals optimaal kunnen profiteren van de bloeiende culturele filantropie in Nederland. Zij delen hun inzichten en tips met jou.

Wil je leren wat grote gevers verwachten? Filantropie in Nederland heeft een grootschalig onderzoek ‘Grote gever onderzoek’ gedaan. Het doel is om grote gevers en non-profit organisaties beter op elkaar aan te sluiten.

Het interdisciplinaire veld Mecenaatstudies aan de Universiteit Utrecht onderzoekt geefrelaties tussen kunstenaars en weldoeners. Zij publiceren regelmatig blogs en de laatste onderzoeksresultaten op het online Kennispunt Mecenaatstudies

Aan de slag

Wil je een artistiek idee realiseren en heb je geld nodig dat je mag houden om de kosten te dekken? Bekijk dan ons advies voor kunstenaars en creatieve makers: de uitvoering van je idee of het onderzoeken, ontwikkelen en testen van je idee

Of ons advies voor culturele organisaties: het realiseren van een project of het onderzoeken, ontwikkelen en testen van een project

Pas onze handleiding toe over het opbouwen van een relatie met een mecenas.

Of bekijk dit artikel waarin experts hun inzichten delen over de kunst van het vragen naar geld.

Inspiratie & voorbeelden

De volgende voorbeelden geven een beeld hoe het mecenaat in zijn werk kan gaan.

Mecenaatkring Caius Cirkel Fonds

Om ook de jongere doelgroep, de gevers van de toekomst, te bereiken richtte de Vereniging Rembrandt in 2012 het Caius Cirkel Fonds op. Het fonds is een gezelschap van twintigers en dertigers die een substantiële jaarlijkse financiële bijdrage doen aan kunstaankopen voor musea. De leden kiezen zelf aan welk werk ze hun naam willen verbinden. Zo kochten zij in 2012 het werk aan van Clara Peeters, Stilleven met kazen, amandelen en krakelingen, uit 1615. Dit werk was bestemd voor het Mauritshuis in Den Haag.

Schenken in natura: familie Blokker en het Singer Museum Laren

De weduwe van zakenman Jaap Blokker schonk april 2018 het Singer Museum Laren honderd schilderijen en tekeningen plus een som geld voor de uitbreiding van het museum met een vleugel. In deze vleugel zal de Blokker-verzameling met de collectie van het museum in wisselende samenstellingen permanent worden getoond.

Directeur De Lorm van het Singer Museum vertelt dat hij zo’n zes jaar geleden ‘zachtjes’ begon te praten met Els Blokker of ze haar verzameling niet eens in zijn museum wilde laten zien. En een paar jaar later ging het over de mogelijkheid tot een vaste opstelling. ‘Om dat mogelijk te maken, stelden we voor een nieuwe vleugel te bouwen. Natuurlijk, it takes two to tango, maar het was ons initiatief om zo veel mogelijk te laten zien.’

Contact tussen het museum en Jaap en Els Blokker bestond al langer. Singer Laren had al enkele werken als bruikleen in het museum: Sluijters, Toorop, Gestel. En daarbij was het echtpaar als ‘supporters’ bij het museum betrokken, een van de 5.000 financiële ondersteuners. De Lorm: ‘Ze waren hier kind aan huis; hadden hun eigen stamtafel.’

Aardige bijkomstigheid: de historische parallellen tussen Jaap en Els Blokker en de stichters van het Larense museum, de Amerikanen William en Anna Singer. Beide echtparen streken neer in ’t Gooi, beide begonnen met een omvangrijke kunstcollectie, beide in hun eigen woonhuis. De Lorm: ‘Mooi dat dit bij elkaar komt. En dat we nu een continue geschiedenis van Larense kunst kunnen tonen, in een Larens museum.’

Modern mecenaat in de podiumkunsten: Joost en Marcelle Kuiper

Het stuk ‘Lange dagreis naar de nacht’ van Toneelgroep Amsterdam is tot stand gekomen dankzij een zogeheten particulier producent, oftewel een mecenas. Wie zijn dat, wat kost het en hoe werkt het?

En toen zaten Joost en Marcelle Kuiper - hij commissaris bij ING en zij voormalig fondsenwerver van Het Nationale Ballet - met Ivo van Hove te praten over Lange dagreis naar de nacht van Eugene O'Neill. Ze hadden zich goed voorbereid: de toneeltekst herlezen, herinneringen opgehaald aan de laatste keer dat ze het stuk hadden gezien - in een uitvoering van het Nationale Toneel, met Ariane Schluter als de aan morfine verslaafde moeder.

Het was niet de eerste keer dat de directeur van Toneelgroep Amsterdam(TGA) een ontmoeting had met zijn geldschieters. De Kuipers waren een jaar eerder particulier producent van het gezelschap geworden, en bij die gelegenheid hadden ze elkaar uitgebreid gesproken. Marcelle Kuiper: 'Later hoorden we dat Ivo aangenaam verrast was dat we zo'n passie hadden voor zijn vak.'

De particulier producent is in de theaterwereld een nieuwe vorm van mecenaat. Bij TGA bestaat het sinds 2018. Donateurs 'verbinden' zich voor vijf jaar, voor tienduizend euro per jaar, aan het gezelschap. In ruil daarvoor krijgen ze, naast vrijkaarten en uitnodigingen voor feestelijke premières, een kijkje in de keuken van het gezelschap.

De doelgroep, volgens Winfred Voordendag, hoofd financiën van TGA: 'Mensen die de financiële mogelijkheid hebben én het leuk vinden om te zien wat er allemaal bij het maken van een productie komt kijken. Particulier producenten kiezen uit het repertoire een productie waaraan ze hun naam verbinden, ze voeren gesprekken met de regisseur, wonen de scenografiepresentatie bij, en meerdere repetities.'

'Een cadeau', noemt Marcelle Kuiper dat. 'We zitten er met onze neus bovenop. We zien de beste acteurs en regisseurs aan het werk en krijgen nieuwe inzichten in stukken die we al hebben gezien.' Uit haar eigen praktijk als fondsenwerver weet ze hoe belangrijk het is dat mecenaat, óók vanuit de gever, niet alleen een geldkwestie is. 'Of een middel waarmee je je maatschappelijke status onderstreept. Ik heb bij Het Nationale Ballet meegemaakt dat sommige 'vrienden van' altijd op de koninginneplaats wilden zitten. Ik vind: je moet het mecenaat waard zijn, oprechte interesse hebben.'

Zelf is Kuiper sinds haar jeugd hartstochtelijk liefhebber van toneel. Ze zit meerdere avonden per week in het theater, ziet alles van TGA, 'een zeer professioneel, levendig gezelschap'. Ook bestiert ze sinds een paar jaar het eenmanskantoortje van Stichting Melanie, dat jonge theatermakers in Amsterdam financieel ondersteunt. 'Wat mij zo raakt aan toneel: het kan niet, zoals fotografie en film, worden bijgeknipt en mooi gemaakt. Naarmate ik ouder word, krijg ik meer behoefte aan wat dichtbij komt. Daarom hebben Joost en ik ook gekozen voor Lange dagreis naar de nacht. Het stuk toont op een ijzingwekkende manier hoe moeilijk het is om met de waarheid om te gaan.'

Een maximum van tien particulier producenten, daar zet TGA op in. Voordendag: 'Met meer verliest deze vorm van mecenaat aan exclusiviteit.' Overigens wordt het bedrag van de particulier producenten niet alleen aan de gekozen productie besteed, maar ook aan educatie en talentontwikkeling. Kan Kuiper zich de situatie voorstellen dat ze Van Hove vraagt om in ruil voor hun donatie een dierbaar stuk op het repertoire te zetten? Stellig: 'Nee. Een particulier producent heeft geen inhoudelijke inbreng en die zouden we ook niet willen. Wij krijgen de kans dit gezelschap echt van dichtbij te leren kennen, dat is geweldig, en that's it'. Bron: NRC 23 augustus 2013

Lees ook het interview met Wouter van Ransbeek, tot 1 januari 2022, artistiek directeur van International Theater Amsterdam (ITA). Een gesprek over de realisatie van ITALive met hulp van o.a. een grote basis van particuliere investeerders.

Actie Leeslijst

Publicaties van Renée Steenbergen:

Andere interessante bronnen: